1

नारी के रुप अनेको अन्तराष्ट्रीय महिला दिवस प्रतियोगिता हेतु

नारी के रुप अनेकों
नारी से नश्वर संसार
नारी शक्ति से अर्धनारीश्वर भगवान।।

नारी की महिमा अपरंपार
देव ना पावे पार मानव की
क्या बिसात।।

बेटी बढती पढ़ती नारी का
बचपन बेटी ही बहन माँ भगिनी
अर्धाग्नि रिश्तों का संसार।।

पुरुष प्रधान समाज मे नारी
पर होते अत्याचार
चाहे बचपन की बेटी हो या
युवा पल प्रहर भयाक्रांत।।

सत्य यह भी बेटी नारी स्त्री
पर जो भी होते अत्याचार
बेटी नारी स्त्री की होती
बराबर की हिस्सेदार।।

बेटी कोख में मारी जाती
होती नारी की ही कोख।।
कभी सहमति कभी असहमति
कन्या भ्रूण की हत्याएं किस
किस पर दे दोष।।

दहेज का दानव बेटियों
की बलि चढ़ाता माँ बाप
को कायर कमजोर बनाता।।

तब भी एक नारी होती
सासु माँ माँ के संबंधों
में भय भयंकर भारी होती।।

बेटी अबला नारी असहाय
दुख पीड़ा की मारी होती।।
अंधी गलियों की बेगम रानी
नारी दूजे नारी की दहसत दंश
दर्द की हिस्सेदारी होती।।

जिस्मफरोसी के धंधे की ठग
ठगनी नारी होती।।
बेटी नारी की दुर्दशा में नारी
पुरुषों की बराबर की भागिदारी होती।।

बिन नारी के सहमति से नही ताकत
पुरुषों में नारी बेटी का अपमान हो संभव।।
लोहे को लोहा ही कटता नारी नारी
की आरी होती।।

नंदलाल मणि त्रिपाठी पीताम्बर




अनुवाद : स्वरूप आणि संकल्पना

जागतिक दृष्टीकोनातून विचार केला तर आपल्या असे लक्षात येते कि, वेगवेगळ्या देशात राहणा-या लोकांची ऐतिहासिक पार्श्वभूमी, भौगोलिक परिस्थिती भिन्न असते. सांस्कृतिक, सामाजिक जीवन भिन्न असते. माणसाला परस्परांचे जीवन, संस्कृती, परंपरा, ज्ञानसंपदा इ. जाणून घेण्याची उत्सुकता असते. या उत्सुकतेपोटी माणूस त्या त्या ठिकाणच्या साहित्याचा अभ्यास करतो, परंतु भाषेच्या अडसरामुळे ते शक्य होत नाही. अशा परिस्थितीत मार्ग असतो तो अनुवादाचा वेगवेगळ्या भाषेतील व्यक्त झालेले विचार अनुभव व भावना या गोष्टीच्या आदानप्रदाना साठी अनुवाद हा मुख्य स्त्रोत आहे. विविध भाषेतील ज्ञान भांडार समजून घेण्यासाठी त्या भाषेतील साहित्याचा अनुवाद होणे गरजेचे आहे.

            भारतातील विविध भाषेतील उत्तमोत्तम ग्रंथाचे अनुवाद करण्यासाठी केंद्रशासनाने उपक्रम राबविले आहे. त्याच मुळे हिंदी, बंगाली, गुजराती, तमिळ, कन्नड, तेलगु, मराठी इ. भाषेतील साहित्याचा आपल्याला परिचय झाला तसेच अनुवादामुळे पाश्चात्य साहित्य ही भारतीय लोकापर्यंत पोहचले.

            भारतीय भाषांचा अनुवादाचा विचार केला तर पहिल्यांदा आपल्याला विविध संस्कृतीची परंपरा समजावून घेणे आवश्यक आहे. अनुवाद करताना समाज संस्कृती आणि बोली या घटकांचा परिचय होतो. कोणत्याही साहित्यातून त्या त्या प्रदेशाची संस्कृती प्रतिबिंबित होते. साहित्याच्या केंद्रस्थानी संस्कृती असते.

 

अनुवाद : अर्थ आणि व्याख्या

अनुवाद हा तत्सम शब्द आहे. अनु + वद म्हणजेच “वद” धातूला “अनु” उपसर्ग लागून हा शब्द बनवला आहे, याचा व्युत्पत्तीमूलक अर्थ पुन्हा बोलणे TRANSLATION  या शब्दाला मराठीमध्ये भाषांतर आणि हिंदीमध्ये अनुवाद या संज्ञा आहेत. ट्रान्सलेशन या शब्दाची उत्पत्ती लॅटिन भाषेत सापडते. Trans या शब्दाचा अर्थपूर्ण (Across or Beyond – पलीकडे दुसऱ्या ठिकाणच्या किवा स्थितीत) आणि Lation या शब्दाचा अर्थ घेऊन जाण्याची क्रिया म्हणजेच एका भाषेतील मजकूर दुसऱ्या   भाषेत घेऊन जाण्याची क्रिया असा अर्थ होतो.

  • अनुवादाची व्याख्या

            पूर्वी मर्यादित स्वरुपात अनुवाद केले जायचे. आता मात्र जीवनाच्या सर्व व्यवहारामध्ये सर्रास वापर केला जातो. अनुवाद या शब्दाच्या अर्थाचा अभ्यास करताना अनुवादाच्या वेगवेगळ्या भाषेतील व्याख्या अभ्यासणे गरजेचे आहे.

  • “विधी विहितस्या नुवचनमनुवाद:” न्यायसूत्र
  • “ज्ञातस्य कथनमनुवाद:” जैमिनीय ज्ञानमाला
  • “अनुवाद वह द्वद्वात्मक प्रक्रिया है l जिसमे स्त्रोत पाठ की अर्थ संरचना (आत्मा) का लक्ष्य पाठ की श़ैलीगत संरचना (शरीर) द्वारा प्रस्थापित होता है l – जी गोपीनारायण 
  • “एक भाषा मे व्यक्त विचारों को लक्ष भाषा मे तथा संभव अपने मूल रूप मे लाने का प्रयास करता है l – डॉ. भोलानाथ तिवारी
  • “ मूळ वस्तूतील सर्वच्या सर्व अभिप्राय प्रसादयुक्त वाणीने सांगणे”. श्री. म. माटे
  • “आदर्श अनुवाद कृती ही मूळ साहित्य कृतिशी फार इमान राखून बांधलेली किवा फार दूर गेलेली मोकळी असू नये आशयाची समानता साधणारा अनुवाद अधिक स्वीकारार्य ठरते. – डॉ. द. भि. कुलकर्णी
  • भाषांतर ही संहितेची एका भाषिक – सांस्कृतिक आवरणातून दुसऱ्या भाषिक आवरणातून, दुसऱ्या भाषिक आवरणात स्थानांतर करणारी द्वैभाषिक प्रक्रिया आहे. भाषांतर म्हणजे एका भाषेतील, वाक्यातील अर्थ दुसऱ्या भाषेतील वाक्यामध्ये जसाच्या तसा आणणे – भालचंद्र नेमाडे
  • “Translation is the replacement of tertual Materialin one language (Source Language) by equivalent tertual Material another language (Target Language)” I.C. Catford
  • Nida – Translating consists in producing in the recpeter language The ciasest natural equivalent to the message of the source language First in meaning and secondly in style” याने शैलीला महत्व दिले.

 

  • Translation is the transference of the content of text from one language in to another, bearing in mind that we can note always dissociate the content from the from” – Foressten

उपरोक्त व्याख्यांचा अभ्यास करताना असे जाणवते की, एकही व्याख्या अनुवादाच्या वैशिष्ट्यांनी परिपूर्ण अशी नाही प्रत्येकजण वेगवेगळ्या पद्धतीने व्याख्या करण्याचा प्रयत्न करतो. अनुवाद ही एक व्यापक संज्ञा आहे आणि भाषांतर त्याच्यात सामावणारी संज्ञा आहे.

            अनुवाद करताना भाषेत व्यक्त झालेले विचार दुसऱ्या भाषेत सांगण्याचा प्रयत्न करणे होय. – डॉ. द.भि. कुलकर्णी यांच्या मतानुसार अनुवाद मूळ साहित्य कृतींशी जास्त प्रमाणात दिलेली किवा फार दूर गेलेली असू नये. तर श्री.म.माटे म्हणतात की मूळ साहित्य कृतीत सर्वच्या सर्व अभिप्राय अनुवादित साहित्य कृतीत सांगावे. पाश्चात्य मीमासंक Nida शैलीला महत्व देताना दिसतो.

            उपरोक्त सर्व मीमासांकानी केलेल्या व्याख्या उत्कृष्ट आहेत. त्याचा परामर्श घेताना अनुवादाचे स्वरूप हळूहळू उलगडत जाते.    

 

  • संकल्पना आणि स्वरूप

अनुवादाचा अर्थ म्हणजे एका भाषेतील कलाकृती दुसऱ्या  भाषेत नेणें एवढाच नाही तर मूळ कलाकृती सामाजिक, ऐतिहासिक ,राजकीय वातावरणाची निर्मिती असते त्याच जाणिवेने ती अनुवादित करावी लागत असते. रोमन काळापासूनच अनुवाद संकल्पनेचा विकास झालेला आहे. एरिक याकोबसन यांच्या मतानुसार भाषांतर करणे ही रोमन लोकांनी शोधलेली कला आहे. तर सिसेरी होरॅस यांनी अनुवाद संकल्पनेचा विचार केला आहे.

            अनुवाद करताना ब-याचदा वाक्यरचनेत नव्याने बदल करावे लागतात. सम मूल्यांकाचा आधार घेत अनुवादकाला आपले कार्य यशस्वीपणे सिद्ध करावे लागते ही वस्तुस्थिती आहे. भाषेत भाव जाणिवाचे रचना तंत्र वेगळे असते. प्रत्येक भाषेत भाव जाणिवाचे अनेक रूपबंध असतात आणि त्यांची स्वतःची वैशिष्ट्येही असतात. विशिष्ट रचना आणि प्रणाली यामुळे भाषेची एक विश्व धारणा निर्माण होत असते या सर्वांचा समावेश अनुवाद संकल्पनेत होत असतो. जॉर्ज स्टेनर या अभ्यासकाने आफ्टर बायबल” या ग्रंथामध्ये अनुवाद संकल्पनेचे विश्लेषण केले.

अनुवाद ही भाषा विज्ञानाची एक शाखा आहे. एका भाषेचा दुस-या भाषेशी असलेला संबध शोधण्यासाठी अनुवाद कला आवश्यक आहे. भाषा मधील समानता तसेच त्यातील फरक यांची माहिती अनुवादामुळे मिळते. अनुवादाला आधुनिक जीवनामध्ये सामाजिक ,राजकीय, आर्थिक, सांस्कृतिक, वैज्ञानिक अशा सर्वच क्षेत्रामध्ये राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय स्तरावर व्यापक रूप प्राप्त झाले आहे. साहित्यातील अनुवादाने संस्कृती समृद्ध होते.

प्र. ना. परांजपे म्हणतात, अनुवाद म्हणजे मौखिक किवा लिखित भाषेच्या माध्यमातून एकदा व्यक्त झालेल्या आशयाची त्याच भाषेचा किँवा दुसऱ्या एखाद्या भाषेच्या माध्यमातून पुन्हा केलेली मौखिक किवा लिखित अभिव्यक्ती होय.

डॉ. कल्याण काळे म्हणतात, “पूर्ण सिद्ध मजकूराचे स्पष्टीकरण विवरण अथवा विस्तार म्हणजे अनुवाद होय.” दात्यांच्या शब्द कोशात पुन्हा पुन्हा सांगणे. पाठ करणे, स्पष्ट करणे असा अर्थ सांगितला आहे.

अनुवाद ही दोन संस्कृती मधील अंतरक्रिया असते तशीच ती दोन भाषामधील अंतरक्रिया असते. त्या भाषांपैकी ज्या भाषेतल्या मजकुराचा अनुवाद करायचा त्या भाषेला मूळ भाषा अथवा स्त्रोत भाषा (Source language) म्हणतात. तर ज्या भाषेत अनुवाद करायचा तिला लक्ष्य भाषा (Target Language) म्हणतात. प्रत्येक भाषेला एक परंपरा असते आणि त्या भाषेतील साहित्यात ज्ञान भांडाराचे संचित असते त्यामुळे अनुवाद करणे म्हणजे एखाद्या साहित्य कृतीचे शब्दशः भाषांतर करणे नव्हे तर मूळ साहित्य कृती मधील सांस्कृतिक, सामाजिक, वातावरण विचार आणि भाव भावना दुसऱ्या भाषेतील वाचका पर्यंत पोहचविणे होय.

मराठी साहित्याच्या संदर्भात चंद्रशेखर जहागीरदार यांची अनुवाद मीमांसा ही तौलानिक साहित्य अभ्यासक असणारी प्रमुख संकल्पनात्मक घटना आहे असे मानले तर तौलानिक साहित्यचे हिंदी अभ्यासक नरेश गुहा यांनी तौलानिक भाषांतराचा समावेश करता येईल असे म्हटले आहे. त्यामुळे तौलानिक साहित्याची एक शाखा म्हणून अनुवादाचा विचार केला जात होता. १९५८ साली पाश्च्यात्य देशात झालेल्या आंतरराष्ट्रीय चर्चा सत्रात तौलानिक साहित्य अभ्यासकांमध्ये जागतिक साहित्यांचा आस्वाद घेण्याच्या संदर्भात भाषांतर ही संकल्पना पुढे आली आहे असे अभ्यासकांनी नमूद केले आहे. एका भाषेतील साहित्याचा अन्य भाषिकांनी आस्वाद घ्यायचा असला तरी तो भाषांतरा शिवाय शक्य नाही.                            (वसंत डहाके २०११/२१८) अशा स्वरुपात अनुवाद संकल्पना पुढे आली असली तरी भाषांतर मीमांसा ही स्वतःच एक ज्ञान शाखा असून ती तौलानिक साहित्य अभ्यासकांची एक शाखा नव्हे किवा भाषा विज्ञानाचे ही विशिष्ट असे अभ्यास क्षेत्र नव्हे. तिचे स्वतःचे असे व्यापक आणि व्यामिश्र असे अभ्यास क्षेत्र आहे. (वसंत आबाजी डहाके २०११.२९५) असेही स्पष्ट झाले. तौलानिक साहित्य अभ्यासक क्षेत्रा बरोबरच अनुवादाचा संबध हा शैली विज्ञान, भाषा विज्ञान आणि वाड्मय इतिहास ,सौंदर्य शास्त्र ,चिन्ह मीमांसा या ज्ञानशाखांशी आहे. तौलानिक साहित्याच्या अभ्यासात समान संस्कृती आणि भाषा यांचा विचार साहित्याच्या संदर्भात केला जातो. अनुवादामध्ये स्त्रोत भाषेतील साहित्य कृतीचा लक्ष्य भाषेतील साहित्य कृतीवरील प्रभाव महत्वाचा ठरत असतो. तौलानिक साहित्य अभ्यासात भाषांतर प्रक्रियेचा विचार केलेला नसतो. या कारणाने भाषांतर मीमांसेला स्वतंत्र स्थान प्राप्त झाले.

भाषेच्या अनेक बाजूचा विचार करणारे भाषा विज्ञान अनुवादाच्या क्षेत्रामध्ये महत्वाचे ठरते. साहित्य कृतींचा भाषा वैज्ञानिक दृष्ट्या अभ्यास करताना अनुवादकाला प्रामुख्याने भाषेचे संज्ञापनाचे कार्य लक्षात घेऊनच भाषिक संरचनेला हात घालावा लागतो. अनुवाद वाक्यांश आशयानुसार व लक्ष्य भाषेत आकृत्रिम ठरते आहे का हे पहिले जाते. भाषा विज्ञानात अर्थाला महत्व असल्याने अनुवाद करताना व्यंग्यार्थ सूचन करणारे घटक स्वतः योजना, वृत्ती योजना, वाक्य रचना नादानुवतित्व इत्यादी घटकाचा विचार करावा लागतो.

यावरून अनुवाद मीमांसेचे क्षेत्र व्यापक स्वरूपाचे आहे हे लक्षात येते. अनुवाद करताना मूळ भाषेतील सामाजिक, सांस्कृतिक, राजकीय, आचार – विचार, अर्थ, भावना या सगळ्यातच सहजता आली पाहिजे या घटकांचा विचार अनुवादाच्या स्वरुपामध्ये केला आहे.

अनुवाद म्हणजे पूर्वी केलेल्या कृतीचीच पुनरावृत्ती करणे. आज आपण पाहिले तर सर्वत्र अनुवाद आणि भाषांतर या संज्ञा एकाच अर्थाने वापरल्या जातात परंतु असे करणे चूक आहे अनुवाद हा दोन प्रकारचा असू शकतो उदा. मल्लीनाथाची टीका हा योग वसिष्ठात्मक तयार झालेला आहे. हा भाषिक अनुवाद तर प्राकृत ग्रंथाच्या संस्कृत छाया, रामायण, महाभारताची निरनिराळ्या भाषामधून झालेली रुपांतरे. महाभारताची गीते वरील टीका म्हणजे ज्ञानेश्वरी हा अनुवाद भिन्न भाषिक अनुवाद सांगता येईल अनुवादाला मोठी परंपरा आहे. जगातल्या भाषेमध्ये उत्तोमोत्तम साहित्य आज उपलब्ध आहे.

सारांश

मूळ भाषेतील साहित्य कृतीचा साध्य भाषेत अनुवाद करणे म्हणजे एका सांस्कृतिक संदर्भातील अनुवादाला अर्थासह दुसऱ्या समूहाला नव्याने ओळख करून दिली जाते. दोन समान भौगोलिक परिस्थितीने एकमेकांपासून दूर असते तरी अशा आविष्कारांच्या माध्यमातून मूळ कलाकृती अनुवादका मार्फत वाचका पर्यंत पोहचविली जाते. साध्य भाषा आणि मूळ भाषा जर एकाच देशातील असतील तर सामाजिक सांस्कृतिक जडणघडणीत फार भिन्नता आढळत नाही , परंतु परकीय भाषेत अनुवाद करताना भिन्नता आढळते.

अनुवादित साहित्याचा स्वातंत्र्योत्तर काळातील साहित्याच्या तौलानिक अभ्यासामुळे विशेष महत्व प्राप्त झाले. जगाच्या पाठीवर अनेक भाषा बोलल्या जात असल्याने मानवाने जीवन व्यवहारात त्रिभाषा सूत्रीचा स्वीकार केला आहे. माणसाने देश काळ ,भाषा यांच्या सीमा ओलांडून निर्माण केलेला विचार इतरांपर्यंत पोहचविणे हे अत्यंत महत्वाचे कार्य अनुवादामुळे घडलेले आहे. मानवी जीवनाच्या सर्व क्षेत्राचा विकास करायचा असेल तर अनुवाद अतिशय महत्वाचा आहे. जागतिक पातळीवर गाजलेली पुस्तके मराठीमध्ये लवकर अनुवादित होताना दिसतात. संस्कृतीचे आदान प्रदान या घटकामुळे अनुवाद महत्वाचे ठरते.

 

संदर्भ ग्रंथ

  • काळे, कल्याण सोमण अंजली सेवा भाषांतर मीमांसा प्रतिमा प्रकाशन पुणे प्रथम आवृत्ती १९९४
  • गोपीनाथजी, अनुवाद सोच और संस्कार, पृष्ठ क्र ९ .
  • परांजपे प्र.न. मराठी वाङ्मय कोश खंड चौथा संपादक विजया राज्याध्यक्ष महाराष्ट्र साहित्य आणि संस्कृती मंडळ मुबई १४
  • माटे श्री. म. विवेक मंडळ विकास मंडळ पुणे प्रथम आवृत्ती
  • डहाळे वसंत आबाजी २०११. मराठी समीक्षेची सद्यस्थिती पॉप्युलर प्रकाशन

जोशी लक्ष्मनशास्त्री (सेवा) १९८५ मराठी विश्वकोश खंड १८

महाराष्ट्र राज्य मराठी शब्दकोश निर्मिती मंडळ मुबई.  




अनुवाद के प्रकार

अनुवाद शब्द का संबंध ‘वद ‘धातु से है, जिसका अर्थ होता है ‘बोलना’ या ‘कहना’। वद् में  धत्र प्रत्यय लगने से वाद शब्द बनता है। अनुवाद का मूल अर्थ है पुनः कथन या   किसी के कहने के बाद कहना। प्राचीन भारत में शिक्षा के मौलिक परंपरा थी। गुरु जी कहते थे उसे दोहराते थे। इस दोहराने को भी अनुवाद या अनु वचन कहते थे। एक भाषा की किसी सामग्री का दूसरी भाषा में रूपांतरण ही अनुवाद है। इस तरह अनुवाद का कार्य है एक  भाषा में व्यक्त विचारों को दूसरी भाषा में व्यक्त करना। यह बहुत सरल कार्य नहीं है।  हर भाषा विशिष्ट परिवेश में पनपती है।एक भाषा में व्यक्त विचारों को यथा समय सहज किसी व्यक्ति द्वारा भाषा में व्यक्त करने का प्रयास अनुवाद कहलाता है।

         अनुवाद का मूल उद्देश्य भाषा की रचना के भाव या विचार तथ्य भाषा में यथा समय अपने मूल रूप में लाना। अनुवाद के लिए स्त्रोत्र भाषा में भाषा या विचारों की व्यक्त करने के लिए जिस अभिव्यक्ति का प्रयोग है उसके यथासंभव समान या अधिक से अधिक समान अभिव्यक्ति की खोज लक्ष्य भाषा में होनी चाहिए। लक्ष्य भाषा में स्त्रोत्र भाषा के यथा समय जिस अभिव्यक्ति की खोज हो लक्ष्य भाषा में सहयोग।

     अनुवाद को कला और विज्ञान दोनों ही रूपों में स्वीकारने की मानसिकता इसी कारण  पल्लवित हुई है कि संसारभर की भाषाओं के पारस्परिक अनुवाद की कोशिश अनुवाद की अनेक शैलियों और प्रविधियों की ओर इशारा करती हैं।

1

अनुवाद की एक भंगिमा तो यही है कि किसी रचना का साहित्यिक-विधा के आधार पर अनुवाद उपस्थित किया जाए। यदि किसी नाटक का नाटक के रूप में ही अनुवाद किया जाए तो ऐसे अनुवादों में अनुवादक की अपनी सर्जनात्मक प्रतिभा का वैशिष्ट्य भी अपेक्षित होता है। अनुवाद का एक आधार अनुवाद के गद्यात्मक अथवा पद्यात्मक होने पर भी आश्रित है। ऐसा पाया जाता है कि अधिकांशतः गद्य का अनुवाद गद्य में अथवा पद्य में ही उपस्थित हो, लेकिन कभी-कभी यह क्रम बदला हुआ नजर आता है। कई गद्य कृतियों के पद्यानुवाद मिलते हैं, तो कई काव्य कृतियों के गद्यानुवाद भी उपलब्ध हैं। अनुवादों को विषय के आधार पर भी वर्गीकृत किया जाता है और कई स्तरों पर अनुवाद की प्रकृति के अनुरूप उसे मूल-केंद्रित और मूल मुक्त दो वर्गों में भी बाँटा गया है। अनुवाद के जिन सार्थक और प्रचलित प्रभेदों का उल्लेख अनुवाद विज्ञानियों ने किया है, उनमें शब्दानुवाद, भावानुवाद, छायानुवाद, सारानुवाद, व्याख्यानुवाद, आशु अनुवाद और रूपांतरण को सर्वाधिक स्वीकृति मिली है।

·             अनुवाद के प्रकार :-

  1.गद्यानुवाद : गद्यानुवाद सामान्यत: गद्य में किए जानेवाले अनुवाद को कहते हैं।    किसी भी गद्य रचना का गद्य में ही किया जाने वाला अनुवाद गद्यानुवाद कहलाता है। किन्तु कुछ विशेष कृतियों का पद्य से गद्य में भी अनुवाद किया जाता है। जैसे ‘मेघदूतम्’ का हिन्दी कवि नागार्जुन द्वारा किया गद्यानुवाद।

2.पद्यानुवादपद्य का पद्य में ही किया गया अनुवाद पद्यानुवाद की श्रेणी में आता है। दुनिया भर में विभिन्न भाषाओं में लिखे गए काव्यों एवं महाकाव्यों के अनुवादों की संख्या अत्यन्त विशाल है। इलियट के ‘वेस्टलैण्ड’, कालिदास के ‘मेघदूतम्’ एवं ‘कुमारसंभवम्’ तथा टैगोर की ‘गीतांजलि’ का विभिन्न भाषाओं में पद्यानुवाद किया गया है। साधारणत: पद्यानुवाद करते समय स्रोत-भाषा में व्यवहृत छंदो का ही लक्ष्य-भाषा में व्यवहार किया जाता है।

 

3.छंद मुक्तानुवादइस प्रकार के अनुवाद में अनुवादक को स्रोत-भाषा में व्यवहार किए गए छंद को अपनाने की बाध्यता नहीं होती। अनुवादक विषय के अनुरूप लक्ष्य-भाषा का कोई भी छंद चुन सकता है। साहित्य में ऐसे अनुवाद विपुल संख्या में उपलब्ध हैं।

 4.काव्यानुवाद : स्रोत-भाषा में लिखे गए काव्य का लक्ष्य-भाषा में रूपांतरण काव्यानुवाद कहलाता है। यह आवश्यकतानुसार गद्य, पद्य एवं मुक्त छंद में किया जा सकता है। होमर के महाकाव्य ‘इलियड’ एवं कालिदास के ‘मेघदूतम्’ एवं ‘ऋतुसंहार’ इसके उदाहरण हैं।

  1. नाट्यानुवाद :किसी भी नाट्य कृति का नाटक के रूप में ही अनुवाद करना नाट्यानुवाद कहलाता है। नाटक रंगमंचीय आवश्यकताओं एवं दर्शकों को ध्यान में रखकर लिखा जाता है। अत: इसके अनुवाद के लिए अभ्यास की आवश्यकता होती है। संस्कृत के नाटकों के हिंदी अनुवाद तथा शेक्सपियर के नाटकों के अन्य भाषाओं में किए गए अनुवाद इसके उत्कृष्ट उदाहरण हैं।
  2. कथा अनुवाद :कथा अनुवाद के अंतर्गत कहानियों एवं उपन्यासों का कहानियों एवं उपन्यासों के रूप में ही अनुवाद किया जाता है। विश्व प्रसिदध उपन्यासों एवं कहानियों के अनुवाद काफ़ी प्रचलित एवं लोकप्रिय हैं। मोपासाँ एवं प्रेमचंद की कहानियों का दुनिया की विभिन्न भाषाओं में अनुवाद हुआ है। रूसी उपन्यास ‘माँ’, अंग्रेजी उपन्यास ‘लैडी चैटर्ली का प्रेमी’ तथा हिंदी साहित्य के ‘गोदान’, ‘त्यागपत्र‘ तथा ‘नदी के द्वीप’ के विभिन्न भाषाओं में अनुवाद हुए हैं।

7.शब्दानुवाद : स्रोत-भाषा के शब्द एवं शब्द क्रम को उसी प्रकार लक्ष्य-भाषा में रूपांतरित  करना शब्दानुवाद कहलाता है। यहाँ अनुवादक का लक्ष्य मूल-भाषा के विचारों को रूपांतरित करने से अधिक शब्दों का यथावत् अनुवाद करने से होता है। शब्द एवं शब्द क्रम की प्रकृति हर भाषा में भिन्न होती है।

अत: यांत्रिक ढंग से उनका यथावत अनुवाद करते जाना काफ़ी कृत्रिम, दुर्बोध्य एवं निष्प्राण हो सकता है। शब्दानुवाद उच्च कोटि के अनुवाद की श्रेणी में नहीं आता।

8.भावानुवाद : साहित्यिक कृतियों के संदर्भ में भावानुवाद का विशेष महत्त्व होता है। इस प्रकार के अनुवाद में मूल-भाषा के भावों, विचारों एवं संदेशों को लक्ष्य-भाषा में रूपांतरित  किया जाता है। इस संदर्भ में भोलानाथ तिवारी का कहना है : ‘मूल सामग्री यदि सूक्ष्म भावों वाली है तो उसका भावानुवाद करते हैं।’ भावानुवाद में संप्रेषिता सबसे महत्त्वपूर्ण होती है। इसमें अनुवादक का लक्ष्य स्रोत-भाषा में अभिव्यक्त भावों, विचारों एवं अर्थों का लक्ष्य-भाषा में अंतर करना होता है। संस्कृत साहित्य में लिखे गए कुछ ललित  निबंधों के हिंदी अनुवाद बहुत ही सफल सिद्ध हुए हैं।

  1. छायानुवादअनुवाद सिद्धांत में छाया शब्द का प्रयोग अति प्राचीन है। इसमें मूल-पाठ की अर्थ छाया को ग्रहण कर अनुवाद किया जाता है। छायानुवाद में शब्दों, भावों तथा संकल्पनाओं के संकलित प्रभाव को लक्ष्य-भाषा रूपांतमेंण किया जाता है। संस्कृत में लिखे गए भास के नाटक ‘स्वप्नवासवदत्तम्’ एवं कालिदास के नाटक ‘अभिज्ञानशाकुन्तलम्’ के हिंदी अनुवाद इसके उत्कृष्ट उदाहरण हैं।
  2. सारानुवाद :सारानुवाद का अर्थ होता है किसी भी विस्तृत विचार अथवा सामग्री का संक्षेप में अनुवाद प्रस्तुत करना। लंबी रचनाओं, राजनैतिक भाषणों, प्रतिवेदनों आदि व्यावहारिक कार्य के अनुवाद के लिए सारानुवाद काफ़ी उपयोगी सिद्ध होता है। इस प्रकार के अनुवाद में मूल-भाषा के कथ्य को सुरक्षित रखते हुए लक्ष्य-भाषा में उसका रूपांतरण कर दिया जाता है। सारानुवाद का प्रयोग मुख्यत: दुभाषिये, समाचार पत्रों एवं दूरदर्शन के संवाददाता तथा संसद एवं विधान मंडलो के रिकार्ड कर्ता करते हैं।
  3. व्याख्यानुवादव्याख्यानुवाद को भाष्यानुवाद भी कहते हैं। इस प्रकार के अनुवाद में अनुवादक मूल सामग्री के साथ-साथ उसकी व्याख्या भी प्रस्तुत करता है। व्याख्यानुवाद में अनुवादक का व्यक्तित्व महत्त्वपूर्ण होता है।

और कई जगहों में तो अनुवादक का व्यक्तित्व एवं विचार मूल रचना पर हावी हो जाता है।बाल गंगाधर तिलक द्वारा किया गया ‘गीता’ का अनुवाद इसका उत्कृष्ट उदाहरण है।

  1. आशु अनुवादआशु अनुवाद को वार्तानुवाद भी कहते हैं। दो भिन्न भाषाओं, भावों एवं विचारों का तात्कालिक अनुवाद आशु अनुवाद कहलाता है। आज जैसे विभिन्न देश एक दूसरे के परस्पर समीप आ रहे हैंI इस प्रकार के तात्कालिक अनुवाद का महत्त्व बढ़ रहा है। विभिन्न भाषा-भाषी प्रदेशों एवं देशों के बीच राजनैतिक, आर्थिक एवं सांस्कृतिक महत्त्व के क्षेत्रों में आशु अनुवाद का सहारा लिया जाता है।
  2. आदर्श अनुवाद :- आदर्श अनुवाद को सटीक अनुवाद भी कहा जाता है। इसमें अनुवादक आचार्य की भूमिका निभाता है तथा स्रोत-भाषा की मूल सामग्री का अनुवाद अर्थ एवं अभिव्यक्ति सहित लक्ष्य-भाषा में निकटतम एवं स्वाभाविक समानार्थों द्वारा करता है। आदर्श अनुवाद में अनुवादक तटस्थ रहता है तथा उसके भावों एवं विचारों की छाया अनूदित सामग्री पर नहीं पड़ती। रामचरितमानस, भगवद्गीता, कुरान आदि धार्मिक ग्रंथ के सटीक अनुवाद इसके उत्कृष्ट उदाहरण हैं।
  3. रूपांतरण :- आधुनिक युग में रूपांतरण का महत्त्व बढ़ रहा है। रूपांतरण में स्रोत-भाषा की किसी रचना का अन्य विधा(साहित्य रूप) में रूपांतरण कर दिया जाता है। संचार माध्यमों के बढ़ते हुए प्रभाव एवं उसकी लोकप्रियता को देखते हुए कविता, कहानी आदि साहित्य रूपों का नाट्यानुवाद विशेष रूप से प्रचलित हो रहा है। ऐसे अनुवादों में अनुवादक की अपनी रुचि एवं कृति की लोकप्रियता महत्त्वपूर्ण होती है। जैनेन्द्र, कमलेश्वर, अमृता प्रीतम, भीष्म साहनी आदि की कहानियों के रेडियो रूपांतरण प्रस्तुत किए जा चुके हैं। ‘कामायनी’ महाकाव्य का नाट्य रूपांतरण काफ़ी चर्चित हुआ है। 

रूपांतरण अनुवाद का पुनर्सृजित रूप के निम्नलिखित दो उदाहरण –
उदाहरण-1  मूल : लूटि सकै तौ लूटियौ, राम नाम है लूटि ।
पीछैं ही पछिताहुगे, यह तन जैहै छूटि ।।
                                                            

                                                    अनुवादRejoice O Kabir

In this great feast
of Love !
Once death
knocks at your door,
This golden moment
will be gone
For ever !
                -Translated by Sahdev Kumar

 

उदाहरण– 2 मूल One Moment in Annihilation’s Waste,
One Moment, of the Well of Life to taste
The Stars are setting and the Caravan,
Starts for the dawn of Nothing& oh, make haste!
                                                        -Rubaiyat (Fitzgerald) 

अनुवाद –  अरे, यह विस्मृति का मरु देश
        एक विस्तृत है, जिसके बीच
        खिंची लघु जीवन-जल की रेख,
        मुसाफ़िर ले होठों को सींच ।
                              एक क्षण, जल्दी कर, ले देख
                              बुझे नभ-दीप, किधर पर भोर
                 कारवाँ मानव का कर कूच
                 बढ़ चला शून्य उषा की ओर !
              उपर्युक्त दोनों अनुवाद मूल के आधार पर नई रचनाएँ बन गई हैं। ये अनुवाद नहीं बल्कि मूल का ‘अनुसृजन’ है। इसमें मूल लेखक की भाँति अनुवादक की सृजनशील प्रतिभा की स्पष्ट झलक देखने को मिल रही है। राजशेखर दास ने ठीक ही कहा है : ‘कविता का अनुवाद कितना ही सुंदर क्यों न हो वह केवल मूल विचारों पर आधृत एक नई कविता ही हो सकती है।’ यही कारण है कि साहित्यिक अनुवाद को एक कलात्मक प्रक्रिया माना गयाI               

                                 

  • निष्कर्ष : –

     अनुवाद कि विभिन्न परिभाषाएँ तथा अनुवाद संबंधी प्रस्तुत किए गए विचारों के आधार पर अनुवाद के स्वरूप को लेकर यही कहा जा सकता है कि,किसी का संदेश आशा में प्रस्तुत करना अनुवाद है।अनुवाद में मूल का अर्थ तथा सुरक्षित रहे और लक्ष्य भाषा में सरल सहज प्रतीत हो। अनुवाद के स्वरूप से संबंधित यह तथ्य कार्य के प्रमुख आधारभूत घटक निश्चित करता है। स्त्रोत भाषा और उसके स्वरूप का ज्ञान होना तथा स्रोत भाषा में प्रस्तुत संदेश और उसके स्वरूप का ज्ञान होना आवश्यक हैI
 

संदर्भग्रंथ सूची :-

 1) अनुवाद विज्ञान – डॉ भोलानाथ तिवारी, प्रकाशक – शब्दाकार 1672
 2)अनुवाद कला सिद्धांत और प्रयोग – डॉ. कैलाश चंद्र भाटिया
 3)अनुवाद सिद्धान्त और प्रयोग – भोलानाथ तिवारी 1972 : 202-14

 

 

                            

 




महिला दिवस पर विशेष

*नारी दिवस विशेष*
महाभारत होता है औरत से
सिख अभी इस बात को सुनकर
गर अपमान किया औरत का
हर चौराहा महाभारत होगा ,

बचा नही कोई दुनिया में
औरत के अपमानों से
औरत की सम्मान में सुख हैं
अपमान में लाखों शहादत होगा,

हर मुश्किल से लौट के आया
औरत का सम्मान किया जो
औरत का सम्मान हमेसा
ईश्वर का ही इबादत होगा,

औरत की अपमान से मिटा
कुरु रावण का वंश ही सारा
औरत की जो मान में मिटा
उसी का सारा इमारत होगा ,

चाहे यवन हो चाहे गगन हो
सब औरत के लिए ही डूबा
बचा ना पाया अपनी दौलत
जो लड़ा उसकी का रियासत होगा,

औरत का सम्मान किया जो
उसकी बात हमेसा माना
रहेगा हरदम शौकत उसकी
उसी का हरदम सियासत होगा ।।
©बिमल तिवारी “आत्मबोध”
   देवरिया उत्तर प्रदेश




महिला दिवस शिर्षक: लोग तो कहेंगे, लोगों का क्या? ‘

महिला दिवस

शिर्षक: लोग तो कहेंगे, लोगों का क्या?

कल पापा की सायकिल की सीट पर बैठ कर तो गई थी,
आज़ दोस्त की मोटरसाइकिल पर बैठ कर आई तो क्या हो गया?
कल परिवार के साथ पिकनिक तो मना रही थी,
आज सहेलियों के साथ फिल्म देखने चली गई तो क्या हो गया?
कल रसोईघर में खाना भी तो बना रही थी,
आज ओफिस के कंम्पयूटर पर काम करने लगी तो क्या हो गया?
कल सास की भजन मंडली घर पर बुलाई तो थी
आज किट्टी पार्टी करने चली गई तो क्या हो गया?
लोगों का क्या है,लोग तो कहेंगे!

– रंजना सोलंकी भगत ‘रोशनी’

 




महिला दिवस शिर्षक: लोग तो कहेंगे, लोगों का क्या? ‘

महिला दिवस

शिर्षक: लोग तो कहेंगे, लोगों का क्या?

कल पापा की सायकिल की सीट पर बैठ कर तो गई थी,
आज़ दोस्त की मोटरसाइकिल पर बैठ कर आई तो क्या हो गया?
कल परिवार के साथ पिकनिक तो मना रही थी,
आज सहेलियों के साथ फिल्म देखने चली गई तो क्या हो गया?
कल रसोईघर में खाना भी तो बना रही थी,
आज ओफिस के कंम्पयूटर पर काम करने लगी तो क्या हो गया?
कल सास की भजन मंडली घर पर बुलाई तो थी
आज किट्टी पार्टी करने चली गई तो क्या हो गया?
लोगों का क्या है,लोग तो कहेंगे!

– रंजना सोलंकी भगत ‘रोशनी’

 




सूफी काव्य में पर्यावरण चेतना (‘पद्मावत’ के विशेष संदर्भ में)

शोध सार

हिन्दी साहित्य में काव्य की विभिन्न धाराएँ देखने को मिलती हैं। हिन्दी साहित्य की शुरुआत से ही इन धाराओं का विकास साहित्य में देखा जा सकता है। हिन्दी साहित्य का चाहे आदिकाल हो, भक्तिकाल हो, रीतिकाल हो या फिर आधुनिक काल रहा हो। काव्य की विविध धाराएँ विकसित होती रही हैं। हिन्दी साहित्य के भक्ति काल में उन्हीं में से एक धारा है सूफी काव्य धारा या प्रेम काव्य धारा एवम् इस धारा का प्रतिनिधि ग्रन्थ है मलिक मुहम्मद जायसी द्वारा रचित पद्मावत। पद्मावत अपने आप में विविध विषयों या सरोकारों को समाहित किए हुए है। उन्हीं में से एक प्रमुख विषय जो उस समय तथा वर्तमान में अत्यधिक प्रासंगिक है वह है पर्यावरण चेतना।
मुख्य शब्द- पर्यावरण, सूफी, प्रेम, धारा, चेतना, जायसी, पद्मावत
शोध विस्तार-
पर्यावरण शब्द संस्कृत की ‘‘वृ’’ धातु में ‘परि’ तथा ‘आ’ उपसर्ग एवम् ल्युट प्रत्यय जोड़ने पर बना है। अर्थात् परि $ आ $ वृ $ ल्युट्  पर्यावरण।1 मनुष्य के सम्पूर्ण क्रियाकलाप व भौतिक वस्तुएँ तथा समस्त विचारणाएँ जिनके द्वारा आच्छादित हैं उन परिस्थितियों तथा वातावरण को पर्यावरण कहते हैं। पर्यावरण एक अविभाज्य समष्टि है। भौतिक, जैविक एवम् सांस्कृतिक तत्वों वाले पारस्परिक क्रियाशील तंत्रों से इसकी रचना होती है। ये तंत्र अलग-अलग तथा सामूहिक रूप से विभिन्न रूपों में परस्पर सम्बद्ध होते हैं। सूफी काव्य धारा जिसमें कथानक पर्यावरण से जुड़ा हुआ है। विभिन्न सूफी ग्रंथों में अन्य बिषयों की तरह पर्यावरण चेतना पर विशेष ध्यान आकृष्ट किया गया है। और यह विषय प्रत्येक सूफी ग्रंथं का महत्वपूर्ण एवं प्रमुख विषय बनकर उभरा है।
जायसीकृत पद्मावत में पर्यावरण चेतना विद्यमान है। यह पर्यावरण चेतना निम्नलिखित रूपों में परिलक्षित होती है।
प्राकृतिक पर्यावरण चेतना-
पंच महाभूत पृथ्वी, जल, अग्नि, आकाश एवम् वायु प्राकृतिक पर्यावरण के मुख्य स्त्रोत हैं। पद्मावत में प्राकृतिक पर्यावरण चेतना का विस्तृत वर्णन प्राप्त होता है। पद्मावत में दर्शाया गया है कि सिंघल द्वीप के चारों ओर आम के बगीचे थे, इस प्रकार के अनेक उपवन भी थे, जिनमें भाँति-भाँति के वृक्ष खड़े थे। पेड़ों की स्निग्ध और शीतल छाया में पक्षी एवम् पथिक आश्रय लेते थे, पक्षियों का मधुर कलरव उस प्रदेश को आनन्द से भर देता था।
‘‘बसहिं पंखि बोलहिं बहु भाखा, बुरहि हुलास दखि कै साखा।’’2
सिंहल द्वीप में मानसरोदक सरोवर है, अनेक छोटे बड़े ताल-तलैया भी हैं, कुछ तालाब तो इतने विशाल हैं, कि एक किनारे पर खड़े होकर दूसरा किनारा दिखाई नहीं देता। तालाबों में जल के फूल तथा जल के पक्षी है।।
‘‘ताल, तलाब बरनि नहिं जाहीं, सूझै बार-पार कहुँ नाहीं।
फूले कुमुद सेत उजियारे, मानहुँ उए गगन महुँ तारे।।’’3
जायसी ने बारहमासा के रूप में एवम् षड् ऋतु वर्णन के रूप में प्राकृतिक पर्यावरण के प्रति चेतना को दर्शाया है। आकाश में बादल गरजने लगे हैं। उड़ते हुए बगुलों की पंक्ति शोभायमान हो रही है। मेंढ़क, मोर, कोयल और पपीहा प्रसन्न होकर बोल रहे हैं। स्वच्छ जल में सारस किलोलें कर रहे हैं और ख्ंाजन पक्षी शोभा बढ़ा रहे हैं। आम्र डालियों पर आम पक गए हैं। तोता उनका रसास्वादन कर रहे हैं।
पद्मावत के उक्त वर्णन से यह पता चलता है कि तत्कालीन समाज में प्रकृति के अंगों जैसे सरोवर, नदी, वन, उपवन पक्षी एवम् प्राकृतिक जन्तुओं के प्रति पर्याप्त प्राकृतिक पर्यावरण चेतना विद्यमान थी।
सामाजिक पर्यावरण चेतना-
पद्मावत में तत्कालीन समाज में बहु विवाह की प्रथा थी। रत्नसेन रानी नागमती के होते हुए भी पद्मावती से विवाह करके चित्तौड़ ले आया था। पत्नियाँ पतिवृत धर्म का पालन करती थी।
‘‘नागमती रूपवंती रानी, सब रनिवास पाठ परधानी।
नागमती पद्मावती रानी, दुवौ महासत सती बखानी।।’’4
उस समय घरों में पक्षी पाले जाते थे। पालतू पक्षियों में तोता प्रमुख था। सिंहल द्वीप की राजकुमारी का पालतू तोता हीरामन था।
पद्मावत में सभी मांगलिक कार्य शुभ मुहूर्त में किए जाते थे। पण्डित जन ज्योतिष के आधार पर शुभ मुहूर्त बताते थे।
‘‘पत्रा काढ़ि गवन दिन देसहिं, कौन दिवस दहुँ चाल।
दिसा सूल चक जोगिनी, सोंह न चलिए काल।।’’5
पद्मावत में विवाह के अवसर पर पिता अपनी पुत्री को स्वेच्छा से प्रसन्नता पूर्वक दहेज दान करता था। जो पुत्री के ससुराल जाने के साथ जाता था। पद्मावती और रतनसेन विदा होकर चित्तौड़ जाने लगे। तो पद्मावती के पिता गन्धर्व सेन ने दहेज के रूप में बहुत सी सम्पत्ति दी।
जायसी ने जिसका वर्णन इस प्रकार किया है
‘‘भले पंखेर जराव सँचारे, लाख चारि एक थरे पिटारे।
रतन पदारथ मानिक मोती, काढ़ि भण्डार छीन्ह रथ जोती।।’’6
उक्त वर्णन में खुशहाल सामाजिक दशा का चित्रण मिलता है। किन्तु कुछ स्थानों पर सामाजिक बुराईयों का चित्रण भी किया गया है। उन सामाजिक बुराईयों को चित्रित करके कवि का लक्ष्य तत्कालीन समाज से उन्हें दूर करने का रहा होगा। उस समय राजाओं को शिकार खेलने का शौक था, हिंसा का भाव होने से यह एक सामाजिक बुराई है, बहुविवाह एवम् सती प्रथा का वर्णन करके उसे भी दूर करने का लक्ष्य रहा होगा। जो की सामाजिक पर्यावरण के सुदृढ़ स्वरूप के प्रति चेतना को दर्शाता है साथ ही सामाजिक पर्यावरण की शुद्धि और उसके सुसंस्कारित रूप को बनाये रखने के लिये प्रेरित करता है।
आर्थिक पर्यावरण चेतना-
पद्मावत में तत्कालीन समाज समृद्ध दिखाई देता है कहीं भी अभाव, कलह एवम् आर्थिक संघर्ष का वर्णन नहीं मिलता। उस समय लेाग जहाज से यात्रा करते थे। समुद्री मार्ग से ही व्यापार होता था। लोगों के पास सोना, चाँदी, माणिक, मोती एवम् रत्नों के भण्डार थे। गायें, घोड़े एवम् पर्याप्त कृषि भूमि थी। व्यापारी, व्यापार से समृद्ध थे। इस प्रकार तत्कालीन समाज में आर्थिक पर्यावरण के प्रति चेतना प्रदर्शित होती है।
सांस्कृतिक पार्यवरण चेतना-
पद्मावत में सांस्कृतिक पर्यावरण चेतना भी दृष्टिगोचर होती है। धर्म, भक्ति, सौन्दर्य एवम् कला संस्कृति के अंग हैं। इन अंगों का पद्मावत में पर्याप्त वर्णन मिलता है। पद्मावत् में जिस समय का वर्णन किया गया है उस समय के जोगी, सारंगी बजाकर गाते थे और सिंगी फूंकते थे। लोग सौन्दर्य के पुजारी थे। राजा रत्नसेन, हीरामन, तोता से पद्मावती के सौन्दर्य का वर्णन सुनकर घर से निकल पड़ा और जोगी बन गया।
‘‘तजा राज, राजा था जोगी किंगरी कर गहेउ वियोगी।
तब विसँभर मन बाउर लटा, अरुझा, पे्रेम परी सिर जटा।
चन्द्र बदन और चन्दन दहा, भसम चढ़ाई कीन्ह तन खेहा।
मेखल, सिन्घी, दंड कर गहा, सिद्ध होई कहँ गोरख कहा।
मुद्रा स्त्रवन कंठ जपमाला, कर उपदान, काँध बघछाला।।’’7
पद्मावत के ‘स्तुति खण्ड में सृष्टिकर्ता का स्मरण किया गया है। सम्पूर्ण ब्रह्माण्ड का रचनाकार उसी को माना है। उसकी भक्ति करना सृष्टि के लिए आवश्यक बताया गया है। वह सब कुछ देने में समर्थ हैं। पद्मावत में हिन्दू परिधान में इस्लाम के प्रचार की भावना का संकेत मिलता है। उक्त सभी तथ्यों से यह संकेत मिलता है कि तत्कालीन समाज में सांस्कृतिक पर्यावरण के प्रति चेतना विद्यमान थी।
राजनीतिक पर्यावरण चेतना-
राजा के महल इस प्रकार हैं, जैसे इन्द्र के महल हों। चैपालों पर चन्दन के खम्भे हैं। सभापति लोग उन्हीं के सहारे बैठे हैं। नगर निवासी गुणी, पण्डित और ज्ञानी हैं। सभी संस्कृत भाषा में व्यवहार करते हैं। किला आकाश को छू रहा है। किले के चारों ओर खाई है। सिंहल गढ़ में नौ चक्र है।ं इनके घर वज्र के समान दुर्भेद्वद्य हैं। चार प्रकार के सामंतों का वर्णन है।
‘‘गणपति, अश्वपति, गजपति और नरपति।
गढ़ पर बसहिं झारि गढ़ पति, असुपति, गजपति भू-नर-पाती।
सब धौराहर सोने राजा, अपने अपने घर सब राजा।।’’8
राजा वीर एवम् कला निपुण दिखाए गए हैं उनके सैनिक एवम् सेनापति आस-पास शान के लिए प्राणों की आहुति देने वाले हैं। दरबार में सभी कलाओं के रत्न विद्यमान हैं। प्रजा में राजा की पूरी रुचि है।
निष्कर्ष-
उक्त सभी वर्णनों के आधार पर हम कह सकते हैं कि जायसीकृत पद्मावत में पर्यावरण के सभी दृष्टिकोणों के प्रति पर्याप्त पर्यावरण चेतना विद्यमान है। तत्कालीन समाज एवम् व्यवस्था पर्यावरण के लिए पूरी तरह जागरूक है। जायसीकृत पद्मावत पर्यावरण के तमाम अंग और उप अंगों को अपने में समाहित किये हुये है। और उनका वर्णन इस तरह से किया गया है की वह तत्कालीन समाज की पर्यावरण के प्रति चेतना को दिखाता है और उस समय की पर्यावरण चेतना की प्रासंगिकता को वर्तमान समय में भी प्रासंगिक बनाकर पर्यावरण संरक्षण कर एक स्वस्थ समाज के निर्माण की प्रेरणा देता है।
सन्दर्भ-
1. आप्टे वामन शिवराम, संस्कृत हिन्दी शब्दकोश, पृ. 80
2. शुक्ल रामचन्द्र, जायसी ग्रंथावली, सिंहल द्वीप वर्णन खण्ड, पृ. 5
3. शुक्ल रामचन्द्र, जायसी ग्रंथावली, सिंहल द्वीप वर्णन खण्ड, पृ. 10
4. शुक्ल रामचन्द्र, जायसी ग्रंथावली, पद्मावती नागमती सती खण्ड, पृ. 34
5. शुक्ल रामचन्द्र, जायसी ग्रंथावली, भूमिका पृ. 31
6. शुक्ल रामचन्द्र, जायसी ग्रंथावली, भूमिका पृ. 31
7. शुक्ल रामचन्द्र, जायसी ग्रंथावली, भूमिका पृ. 31
8. शुक्ल रामचन्द्र, जायसी ग्रंथावली, सिंहल द्वीप वर्णन खण्ड, पृ. 22

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 




भारत के उद्योग पुरुष जमशेद जी टाटा

——-जमशेद जी टाटा——-

कभी कभी कोई लम्हा
युग प्रेरणा का इतिहास
बनाता है ।।
इन लम्हों के कदमों के
संग युग चलता जाता है।।
दिन महीने साल दशक
गुजरता जाता है प्रेरक
परिवर्तन का लम्हा खास
युग दिग्दर्शक बन जाता हैं।।
वासंती बयार मधुमास मौसम
खुशियों का आज भी गुजरात
सोम नाथ द्वारिका की पावन
भूमि भरत भारत का सांस्कारिक
वरदान कहलाता है।।
अंग्रेजी माह मार्च की तारीख
तीन वसंत ऋतु मौसम का
राजा मधुमास सन अठ्ठारह सौ
उन्तालीस का दिन लम्हा गवाह वर्तमान को खुद का इतिहास बताता है।। पारसी पादरी
परिवार नौसर जीवन बाई का
लाडला दुनिया मे आता है ना
कोई हलचल ना कोलाहल
शांत सुगन्ध बसंत ओजस्वी
बालक के कदमों की हलचल
सुनाता है।।
लम्हा दर लम्हा गुजरे बालक वय
किशोर पिता संग मुंबई आता है हीरा डाबू संग जीवन बंधन
में बंध जाता है ।।
पिता नौसर के कारोबार का
सहयोगी आज्ञाकारी अनुशासित
बेटा स्नातक की डिग्री पाता है।।
अच्छी खासा कारोबार पिता का
फिर भी युवा ओज की सोच अलग
जीवन मे कुछ करने की ललक अलग
जमशेद जी टाटा कहलाता है।।
खुद की बचत रुपये इक्कीस हज़ार
उद्देश्य पथ का मतवाला भारत का
सच्चा सपूत रखी सन उन्नीस सौ अड़सठ भारत मे भरतीय उद्योग उदय वर्ष सा जाना जाता है।। प्रथम स्पिनिंग मिल की नींव भारतीय रखी उद्योगों की प्रेरक प्रेरणा की बुनियाद आज दुनियां के नौजवानों को उद्यमी उद्योग का मौलिक सिद्धान्त बताता है।।

जमशेद जी
टाटा भारत के वर्तमान का स्वर्णिम
अध्याय पराक्रम पुरुषार्थ भारत का
उद्योग जनक कहलाता है।।
नौसेरी गुजरात से मुम्बई की
कर्म भूमि भारत को कर्म धर्म
का जमशेद जी टाटा विधि विधान की व्यख्या बतलाता है।।
नागपुर का कपास मिल नया पड़ाव
महाराष्ट्र को सौगात नित नए आयाम
रचता कीर्तमान जमशेद जी
टाटा ने रखी भारत मे उद्योग की मजबूत बुनियाद।।
चाहे हो पहाड़ या पठार रेगिस्तान हो चाहे दुर्गम पथरीली चट्टान चाहे हो सागर की गहराई, गांव
शहर हो या बर्फीले बस्ती के इंसान
टाटा का कोई ना कोई उत्पाद
जीवन के संग संग जीता जाता है।।
सात लाख को रोजगार ना जाने
कितने जन कल्याण के कार्य निःस्वार्थ
टाटा समूह करता जाता है आज।।
भारत के आन मान सम्मान का प्रतीक
प्रमाण प्रकाश जमशेद जी के आत्म
सम्मान की गौरव गाथा भारत के आजादी का जज्बा ज्वाला नाज़ होटल
ताज आज कहलाता है।।
आना जाना तो दुनियां की सच्चाई है
समय संग समाज संस्था राष्ट्र चलता
जाता है जो कोई समय की गति में
अपने होने का युग को एहसास कराता है वही युग प्रेरणा का दिग्दर्शन जमशेद जी टाटा कहलाता कहलाता है।।

नंदलालमणि त्रिपाठी पीताम्बर गोरखपुर उतर प्रदेश




ईश्वर करुण की कविताओं में मानवीय संवेदना

dfo ईश्वर d#.k dh dforkvksa esa ekuoh; laosnuk

        dfo dk laosnu eu nzfor gks mBrk gS fd bl lalkj esa ;FkkFkZ ds lkFk ;kus thou ds lkFk tSlk fnu xqt+jrk gS oSlk thuk fdruk dfBu gks tkrk gSA  udkc dk vkoj.k igu ukVdh; thou esa j[kk gh D;k gS

        ^^,d     ikik dh vkReLohÑfr** dfork esa NksVs cPps dh fdydkfj;ksa dks ns[kdj ^^cPpk firk dk firk gksrk gS!** ¼dqN dgrk eu] i`-la- 25½ ,d fgUnqLrkuh cki cki ls ikik esa rks <y jgk gw¡A**

1-      ^^tSls eSa cny x;k gw¡ dgha esjh rjg le; dh fglkQ ls vki Hkh cny ugha tkukA

2-      eSa rqEgsa vk’khZokn nsrk gw¡ rqEgkjh fdydkfj;k¡ lnSo uh jgsA

3-      cukoVh vkils nwj jgs** ¼ogh] i`-la- 28½

        bl vkHkklh nqfu;k esa vkSjksa ds nq%[k dks mlds nwj djus ds fy, dksbZ iz;kl rd ugha djrs&;gh lekt dh fpark dfo ds fny dks fi?kykrk gSA

dfo ;g iz;kl djrk gS fd vius ‘kCnksa ds }kjk lekt dks vuqdwy gks HkkoksUes”k eu lekt esa ?kfVr vU;k;ksa dks ns[kdj pqi ugha jg ldrkA  muds iz;kl ls de ls de yksxksa esa tkx:drk mRié gks tk; blh o`f) dh vksj iz;kljr gSA  blh Js.kh dh ,d dfork gSA

        ^esjh dfork dh vksj* izrhdkRed dfork gS ftlesa lkxj viuh O;Fkk dks ygjksa }kjk <ksrk gS vkSj fdokjk NksM nsrk gS og dksbZ viuh ihMk dk jkx ugha vkykirk cfYd lekt dk nqjkpj.k dk foyki djrk gSA

        ^^ejdj gh lgh lekt dks lq/kkjuk gS rks og Hkh d:¡xk** ¼ogh] i`-la- 29½ ,sls mPpre fopkj ds /kuh gS dfo bZ’oj d#.k!  viuh dfork ^iz.k* ds }kjk vius izk.k dks i.k esa j[kus ds fy, rS;kj gks x;s!  blesa dgrs gS bl lalkj esa fur u;h leL;k,¡ minzo djrh jgrh gS ftlds fy, dksbZ mÙkj ;k lek/kku ugha fey tkrk gS & dfo dh ;s iafDr ^^eSa viuh vk’kkvksa dh tyh fpark dks dks;ys f?kl dj fy[kw¡xk&xhr uo fuekZ.k dk** ¼ogh] i`-la- 31½ n’kkZrh gS fd uo fuekZ.k] o uo tkxj.k ds fy, tks ge ls gksxk og t+:j djsaxs&;gh dfo dh bPNk gSA

        ns’k Lora= gksus ij Hkh ijra= dk Hkud gS] pkgdj Hkh ge mlls mHkj ugha ldrs!  jko.k] nq;ksZ/ku] o nq’’klu ds vêgkl vkt Hkh oSlk dk oSlk gh gS dgs rks vkSj vf/kd gh gqvk gSA  bu lkjh tesyksa dks vuns[kk dj ^/k`rjk”Vª* foo’k gksdj va/kk [kMk gSA  mlls ml fnu Hkh dksbZ mik; ugha ns ldk fu#Ùkj [kMk Fkk!  vkt Hkh fLFkfr ,sls gh gSA 

        ^^vks iUnzg vxLr! esjs mÙkj** bl dfork ds tfM+;s ns’k dh foo’krk ij ukd fldksMs gS dfooj!

        ^^;gk¡ dksbZ Lo;a dks ^dkSjo* ugha ekurkA  ^^rqe dsoy igpku rks crk nks u dkSu gS /keZjkt** ¼ogh] i`-la- 37½

        dfo us bl fo’kky eu n’kkZrs gq, ;gh vk’kk j[krs gS fd /keZjkt dk irk rks nsuk rkfd muds /kekZFkZ eu dks n’kkZ;k tk;A**^;{k vkokgu* dfork ds nkSjku dfo ds vk’kafdr eu vPNs yksxksa ds ryk’k esa gS ftlls bl lalkj dks u;k vk;ke fey tk;&dfo bZ’oj d#.k dks ^lekt lq/kkjd* dh mikfn nsa vfr’k;ksfDr ugha gksxhA  gj xhr xt+y esa dfork esa ;gh xw¡t feyrh gSA

                        ^^ihf<+;ksa ds iq.; dks iziap ?ksj ik;s uk

                        dkUgk dh ck¡lqjh dks dal Vsj ik;s ukA** ¼ogh] i`-la- 58½

        gekjs iwoZt iq.; dek gekjs tksyh esa Mkys gS orZeku ih<+h mls dqpy u”V djuk rks nwj vPNkbZ vkSj cqjkbZ ls cs[kcj gSA  dksbZ cMs iafMr dh eq¡g ls ;g lquh gw¡ fd ^iki iq.;* ^ys[kk tks[kk* ij ge mls ugha jgsaxs!  tks gesa vuqdwy gS og djrs jgsaxs!  ,sls HkqtqxksZa ls Hkh fuokZg gksuk gh iM+ jgk gSA

        ^^gkFkh ds nkar [kkus ds fy, vkSj( fn[kkus ds fy, vkSj(** & bl dFku dks fl) djrs gq, dfo bZ’oj d#.k }kjk fyf[kr ^pksjs egFkk* Åijh Åij ns[ksaxs rks yxsxk uke tSls fd fdlh pksj dh d#.k xkFkk gS&exj iwjh dfork i<+us ds ckn gh ;g le>uk laHko gqvk] og rks ,d yM+dk gS] cgqr vPNs LoHkko okyk gS] exj mldh ek¡ bl rjg dh mikf/k ns cqyk;k djrh Fkh] yM+dk vPNk gS] mldh uh;r esa dgh [kksV ugha gS fQj Hkh yksx ml yM+ds ls izHkkfor gksdj D;k ;s uke vius cPpksa dks j[k ldrs gS  lkspus dh ckr gSA

        ^vks iUnzg vxLr! esjs mÙkj* gj Hkkjrh; ds eu esa ;g iz’u cjkcj mBrk jgrk gSA  tc Hkh ;g iz’u mBrk gS eu esa Hkjksldj jg tkrk gS] D;ksafd mldk lkQ ekywe gS] fdlh ds ikl Hkh bl iz’u dk mÙkj ugha gSA  gksrs gq, Hkh ,d vkl yxk cSBrk gS fd dgha gekjk Hkkjr Hkh nwljs ns’kksa dh rjg fodflr gks] cqjs vkpj.k ls eqDr ,d le`) jk”Vª cusxk!  Lora=rk ds ipgÙkj o”kZ iw.kZ ds ckn Hkh D;k ;g laHko gks ik;k  ;k fQj gksus dh fn’kk ij rks py jgk gS  vkfn vfXu izjr gekjs lkFk dfo ds eu dks Hkh Hkzfer djrk gSA

        ^^esjk ^/keZjkt* D;k esjs gh vUnj gS!  ;g Hkh rks ;{k rqe vkvksa u—-!  crkvksa u! 

        ;{k dks vkokgu djrs dfo ds eu esa ;g iz’u vklu yxk cSBk gSA  ;gk¡ ds yksx ^Lo;a* dks cqjk dgus esa fgpfgpkrs gS tcfd mudk dk;Z fdrus Hkh cqjk D;ksa u gksa!  lc yksx vius vkidks ^ikaMo* fl) djus esa dej dlrs gS exj ^dkSjo* dk ‘kCn lquuk Hkh fdlh dks eatwj ugha!  tcfd balku ,d nwljs ds [kwu ds I;kls cu ?kwers gS!  ,sls yksxksa dk fnekx [kqysxk dy( vkneh] vkneh dks igpkosxk dc vkfn lkewfgd fparu dh ckrsa dfo ds eu dks uhan ls txkdj mls minzo djrk jgrk gSA  dfo tks gksrk gS mldk ân; lnSo lewg ds izfr tkx:d gks vkSj lekt dk dY;k.k loksZifj gks!  bl fo”k; esa dfo d#.k fu[kj mBrs gSA

        dfo bZ’oj d#.k laosnu’khy dfo ek= ugha vfirq ,d mPpdksfV ds xt+ydkj Hkh gSA  buds }kjk fyf[kr xt+yksa esa vfHkO;fDr dk ckjhd lkSUn;Z] lkekftd fparu] jktuSfrd folaxfr;ksa dk o.kZu vkfn dk lekos’k gSA

        iatkc ds vkradokn us dfo ds laosnu’khy eu dks f’kÌr ds lkFk mfYyf[kr gSA 

                ^^jkst gkFkksa esa vius csVs dh ,d yk’k fy;s

                tw>rh jgrh gS ml ikj ,d cw<+h eS;k**        ¼ogh] i`-la- 63½

dfo dk ân; uktwd Hkh gS rFkk cgqr n`<+ Hkh!  dqN Hkh gks tk; exj fo’okl ds mxj dks et+cwn j[kuk gh iMsxkA  fo’okl dh cqfu;kn dks vkSj mÙksftr djrs jguk gSA

        ^^FkisM+s l gds Hkh ihNs dHkh ugha gjrk

        dHkh rks uko vkrh gh gS ;s lkfgy ls iwNrs!** ¼ogh] i`-la- 65½

dfo dh n`f”V ls balku dh fLFkfr cfyi’kq ls Hkh n;uh; gS & balku dh ft+Unxh vkt muls Hkh HkÙkj gks pyh gSA

        ^^cdjsds ftcg ds fy, ,d txg eqdfj gS!

        gd Hkh fNu x;k gS ,slk cscl balkuksa ls!**

i;kZoj.k u”V gksdj iznwf”kr gks pyk gS] taxy dks dkVdj bekjrsa [kM+h djk nh xbZ gS  [ksrh dks u”Vdj edkusa cuk;k tk jgk gSA  LoPN gok Hkh vkt iSls ds fy, [kjhnuk iM+ jgk gSA  ;gha fLFkfr tc jgsxh Hkkoh ih<+h ftUnxh dSls th ik,xh  fparktud dfo&

        ^^Qwyksa dk ,d ‘kgj dksbZ eq>dks ryk’k nks

        th tkÅ¡ ftUnxh dks tks cl bruh lh vk’kk nks!**

fgUnq vkSj eqlyekuksa ds chp ,drk LFkkfir djus esa lsrq dk dke fd;s gS ^d#.k* th!  ;g dksbZ nks /keZ ds chp dh ck, ds nk;js ls dbZ vf/kd yksxksa ds fnyksa esa jk”Vªh; ,drk dh lhek rd igq¡pkrh gSA  vius fo’ks”k fiz; fe= dyke ds uke [kr igq¡pkrs gS bZn ds fy,A  mlh esa mUgksaus lkjk lkj Hkjdj Hkst fn;k!  nsf[k, xt+y dh nks iafDr;k¡ &

                ^^nw/k&lsfo;k¡] Vksih&dqrsZ D;k fgUnw D;k eqfLye ds

                Hkw[ksa uaxksa dks tdkr dk lc dks gS gd ;kj dyke**

                FkksM+k fy[kuk] cgqr le>uk dye can djrk gw¡ vc

                ekuork ds }kj is ns age nksuksa nLrd ;kj dyke!**       ¼i`-la- 70½

        jk”Vªh; ladV vkSj yksdrkaf=d O;oLFkk dh okLrfodrk dks mtkxj djuk ^d#.k* th dh bu dforkvksa dk eq[; ljksdkj gSA  mudh ;g pqukSfr fd

                ^^cspdj csVh Hkh jksVh [kk x;k tura= esa

                fQj Hkh Hkw[kk D;ksa ^Qdhjk* dk’k! rqe cryk ldks! ¼ogh] i`-la- 69jktuSfrd] lkekftd] jk”Vªh; Hkko vkfn lkjh ckrsa ikBdksa dks laosnu eu cuk nsrk gS] exj ftUnxh esa Ük`axkj ds fcuk dksbZ jl gks ldrk gS  xt+y esa izse lacU/kh ckrsa Hkh ^bZ’oj* th dj x;s gS!  fiNys o”kksZa esa vk/kqfud vkt dh rduhdh lapkj ek/;e ugh ads cjkcj FkkA  rc Hkh izselaca/kh ckrsa gksrh FkhA  izsfe;ksa dk vkil dk feyu gksrk jgrk FkkA  ^Vsfyifr* ds }kjk ,d nwts dk gky le> jgs FksA  ladV dks /kMh esa t+:j viuh izsfedk dks cpkus ds fy, ig¡qp tk;k djrk FkkA  mlh ls lacaf/kr xt+ysa fo’ks”k fy[ks gSA

                ^^/kqvk¡ mBk gS fny esa esjs] deh gqbZ dqN eLrh esa

                yxrk gS fd vkx yxh gS ‘kk;n rsjh cLrh esaA**

                fQj dh gS [kqn[kq’kh dh dksf’k’k rqeus esjh iqjdr esa

                nqfu;k¡ ds ckt+kj fcdh dy ekSr cM+h lLrh esaA** ¼ogh] i`-la- 76½

        bl rjg izsekyki dh ck¡lqjh ls viuh izse raf=;ksa dks mtkxj djrs ut+j vkuk rks dfo dh LokHkkfodrk gSA  lkFk gh bl tqM+ko esa fiz;re vkSj ijekRek ds vfLrRo dk lwfQ;kuk vUnkt+ ls tqMk ns[k ldrs gSA  fofo/k vk;keksa dk ;g tqM+ko fu’p; gh bu xt+yksa dh fof’k”V miyC/kh gS ftlds fy, jpukdkj c/kkbZ ds ik= gSA

        dfo bZ’oj d#.k ds yksdfiz; xhrksa ds }kjk os izfl) rks gq, ghA  oj.k muds xhr yksxksa ds fny esa vklku tek cSBk gS!  ;g dguk mfpr gksxkA  yksxksa ds ilUn ds vuqlkj mu xhrksa esa jk”Vª] jktuhfr] lkekftd] /kkfeZd vkSj Ük`axkj laca/kh ckrsa dwV&dwVdj Hkjh gqbZ gSA  ;gh dkj.k gS fd le; chr tkus ds ckn Hkh dkyt;h gSA  os xhr vkt Hkh yksxksa ds tqcku esa vklkuh ls pyrs gq, ns[kk gSA  [kqn eSa bu xhrksa dks xkrh jgrh gw¡A  buds ^gksyh* mRlo gks] olLrksRlo gks] pSr gks] izse xhr gks] jk”Vªizse ds xhr gks] HkfDr gks ;k fQj ftUnxh ds xhr gks —– lkjs ds lkjs xhr viuh gh txg ij dkyt;h ekuk tkrk gSA

        dqN bu vueksy xhrksa dh dfM;k nsf[k,&

gksyh ds xhr&

                jaxksa ds jfl;k dh jax esa jfrdU;k dh jsy pyh gS

                rw Hkh p<+rs izhr uxj ls u;h ^olarh esy* [kqyh gS

                lwuk gS ckyksa dk twMk vk iyk’k ds Qwy yxk cw¡

                es?knwr dh ;{k ukf;dk lh eu ds vuqdwy ltk nw¡A

izse xhr&

                esjh tku crk nsuk] eq>s gS tkuuk

                eSa rsjk gw¡ rw esjh gS & cksyks gk¡ fd uk!

fojg xhr&      

                esjh vk¡[kksa ds vk¡lqvksa us

                ;g olh;r fy[k jgh gS

        gqLu fdruk gS csjgefny

                b’d mruk gh ikj[kh gSA

Lo.kZt;Urh Lokxr xhr&

                ^^Lokxre~ Lo.kZt;Urh rsjk Lokxre~

                Lokxre~ Lokxre~ Lokxre~ Lokxre~

                Pkk; xqokVkjh dh phuh pkSikjh dh

                nw/k xqtjkr dk di ‘ks[kkckjh dk

                fi;as lax tku&tkuh&tÌk&tuknZuA**

        cgqr gh e’kgwj rFkk yksdfiz; ;g xhr dks gj eap ij xkus dk vkxzg j[krs tc dfo vius gh vankt ls bl xhr dks xkrs gS rc ea=eqX/k gks pyrh gS iwjh lHkk!  eSa Hkh bl xhr dks iwjh J)k ls lqurh gw¡ tcfd blesa ,drk dk iwjk gquj gSA

pSrk xhr nsf[k,A

                ^^panu pqiMs pSr ds fnu gS

                pqgy Hkjh jkrsa dekflu gS

                ekSle ck¡Vs pk¡nh&lksuk&pSr eghukA** ¼bZ’oj d#.k ds yksdfiz;xhr iqLrd ls½

       

द्वारा

प्रो. ललिता राव

अद्यक्ष, भाषाई विभाग , आर.वि.एस महाविद्यालय ,कोइम्बतोर

सदस्य, हिंदी सलाहकार समिति,संसदीय कार्य मंत्रालय, भारत सरकार

अद्यक्ष, भारतीय भाषा मंच, SSUN तमिलनाडु इकाई  

अद्यक्ष, हिंदी साहित्य भारती, तमिलनाडु इकाई

संपर्क : 9994768387 

 

 




बसंत

बसंत 

धीरे-धीरे धूप ने, किया शीत का अन्त । 

पुरवाई ने सृष्टि में, छेड़ा राग बसंत । । 

सुशील सरना / 4-3-21